Jolanta Terlikowska, MBA
Dyrektor Programowa Instytutu Nowej Kultury
Alkohol – najsilniej działający teratogen[1]
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych realizowała w latach 2021-2022 projekt badawczy (międzynarodowy projekt FAR SEAS), podczas którego zapytano kobiety z województwa mazowieckiego o znajomość kwestii związanych ze szkodliwym wpływem alkoholu na rozwijający się płód. 65% ankietowanych kobiet potwierdziło znajomość terminu FAS, a blisko 90% wiedziało, że spożywanie alkoholu w ciąży może uszkodzić płód. Można by zatem przyjąć założenie, że wiedza związana z teratogennym działaniem napojów alkoholowych jest aktualnie dość powszechna. Pomimo tego co trzecia kobieta przyznaje się do używania alkoholu w czasie ciąży. Dlaczego tak się dzieje?
Zapewne moglibyśmy znaleźć kilka powodów takiej sytuacji. Jednym z nich jest deprecjonowanie szkodliwej roli alkoholu. Alkohol jest ogólnie dostępną i najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną, która bardzo mocno wniknęła w nasze życie codzienne. Nie bez znaczenia są tu reklamy promujące piwo jako napój ułatwiający kontakty towarzyskie, zapewniający dobrą zabawę, relaks, czy liczne mity, jak np.: „czerwone wino poprawia liczbę czerwonych krwinek”, „piwo wspomaga laktację”, itp.
Obawiamy się narkotyków, kobiety w ciąży skłonne są odstawić papierosy, ale jeśli chodzi o spożywanie alkoholu często stosowane są racjonalizacje – „przecież jeden kieliszek wina nie zaszkodzi”, „moja koleżanka piła i urodziła zdrowe dziecko”.
Tymczasem to alkohol jest najsilniej działającym teratogenem, czyli czynnikiem uszkadzającym płód.
Wbrew obiegowym przekonaniom, szkodliwe działanie alkoholu etylowego jest znacznie silniejsze, niż ma to miejsce w przypadku narkotyków czy papierosów.
W każdym z trymestrów ciąży pod wpływem alkoholu powstają odmienne zaburzenia zależne od etapu rozwoju dziecka. I tak między innymi:
- W pierwszym trymestrze alkohol zaburza powstawanie i migrację komórek, co może spowodować samoistne poronienie, dysfunkcje ośrodkowego układu nerwowego, bądź powstanie wad rozwojowych, w tym nieprawidłowej budowy różnych narządów, np. serca, nerek, wątroby. Powstają również charakterystyczne dla FAS zmiany dysmorficzne w obrębie twarzoczaszki.
- W drugim trymestrze pogłębiają się charakterystyczne zmiany dysmorficzne i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego i nadal istnieje ryzyko poronienia. Może dojść do uszkodzenia funkcjonowania różnych narządów.
- W trzecim trymestrze nasileniu ulegają powstałe już zmiany OUN a najbardziej wrażliwym na działanie alkoholu jest hipokamp. Ponadto, może dojść do przedwczesnego porodu czy zaburzeń w prawidłowym rozwoju mózgu, zmysłu wzroku i słuchu.
Alkohol jest szkodliwy przez cały okres ciąży, lecz najgroźniejsze wady powstają w trzecim tygodniu po poczęciu, czyli w momencie tworzenia się ważnych dla życia organów. Kobieta często jeszcze nie wie wtedy, że jest w ciąży.
Jolanta Terlikowska, Dyrektor Programowa Instytutu Nowej Kultury, profilaktyk, specjalista ds. profilaktyki FASD
Tekst powstał w ramach bezpłatnej ogólnopolskiej kampanii edukacyjnej „Ciąża bez alkoholu – profilaktyka FASD” realizowanej w 2025 r. przez Fundację Instytut Nowej Kultury, www.instytutnowejkultury.pl
Jolanta Terlikowska
Dlaczego Światowy Dzień FASD obchodzimy 9 września?
Każdego roku wrzesień jest szczególnym miesiącem, w którym staramy się upowszechniać wiedzę o negatywnych konsekwencjach, jakie na rozwój płodu wywiera spożywanie alkoholu przez kobietę w czasie ciąży. W tym czasie podejmowanych jest wiele ważnych inicjatyw i kampanii, ponieważ rokrocznie właśnie 9 września obchodzony jest Światowy Dzień FASD.
Historia w pigułce
Wszystko zaczęło się 25 lat temu, od inicjatywy trójki rodziców adopcyjnych wychowujących dzieci z FAS ze Stanów Zjednoczonych i Kanady. Rodzice, którzy wspierali się wzajemnie i wymieniali doświadczeniami związanymi z trudami opieki nad dziećmi z poalkoholowymi uszkodzeniami, zadali sobie pytanie: „Czy gdyby wielu rodziców lub opiekunów wychowujących dzieci z FAS na całym świecie jednym wspólnym głosem wypowiedziało się o tym, jak bardzo alkohol pity przez mamę w czasie ciąży jest szkodliwy dla dziecka rozwijającego się w jej łonie – czy świat by posłuchał? I tak, nawiązując do 9 miesięcy ciąży, 9 września 1999 roku, o godz. 9.09 rozbrzmiały dzwony na wieży Kościoła Metodystów, dając pierwszy sygnał wielkiej kampanii edukacyjnej. Informacje umieszczono w Internecie, za pomocą którego wkrótce utworzono sojusze, a grupa wolontariuszy wzrosła szybko i obejmowała koordynatorów w ośmiu krajach...
Rozwój inicjatywy
Okazało się, że świat posłuchał! Od tamtej pory każdego roku zwiększała się liczba środowisk, organizacji, instytucji, państw, które dołączają się do akcji, nagłaśniając problem FAS/FASD. W 2004 roku Senat Stanów Zjednoczonych ustanowił dzień 9 września Narodowym Dniem FASD. Od 2001 roku po raz pierwszy obchody zorganizowano także w Polsce. Aktualnie Światowy Dzień FASD przerodził się w obchody września jako miesiąca świadomości FASD. W kilkudziesięciu krajach na świecie przez cały wrzesień organizowane są eventy, konferencje, szkolenia, kampanie w mediach społecznościowych i Internecie.
O czym trzeba przede wszystkim pamiętać?
Dawka podstawowej wiedzy dotyczącej FASD
- Alkohol pity w czasie ciąży zaburza prawidłowy rozwój zarodka i płodu. Może uszkodzić mózg i inne narządy dziecka, wpływając na dalsze funkcjonowanie emocjonalne i społeczne dziecka. Fizyczne i umysłowe wady wrodzone u dziecka będące wynikiem działania alkoholu etylowego w okresie płodowym nazywamy Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych – FASD.
- W czasie ciąży nie ma dawki alkoholu, która byłaby bezpieczna dziecka. Pijąc napoje alkoholowe kobieta naraża swoje dziecko na nieodwracalne uszkodzenia, które mogą spowodować zaburzenia w jego rozwoju.
- Pamiętajmy: alkohol zawarty w piwie, winie, wódce, drinkach, nalewkach jest taki sam i działa tak samo! Dlatego w ciąży należy zachować całkowitą abstynencję.
- Alkohol pity przez kobietę w czasie ciąży powoduje znacznie więcej szkód w organizmie dziecka niż palenie papierosów czy używanie narkotyków! Alkohol jest najsilniej działającym teratogenem. (czyli substancją uszkadzającą – od „teratos” – potwór) i ze względu na swoją toksyczność jest najczęstszą przyczyną zaburzeń neurorozwojowych u dzieci.
- W czasie ciąży łożysko chroni dziecko przed różnymi zagrożeniami. Jednak cząsteczki alkoholu (oraz jego metabolitów, w tym aldehydu octowego) bez trudu przechodzą przez łożysko! Po ok. godzinie stężenie alkoholu we krwi dziecka jest takie samo jak we krwi matki, tyle że w maleńkim organizmie powoduje znacznie większe szkody!
- Piwo bezalkoholowe, zgodnie ze definicją napoju alkoholowego może zawierać do 0,5% alkoholu etylowego! Dlatego w ciąży lepiej nie ryzykować i zrezygnować także z piwa bezalkoholowego.
- Zaprzestanie picia w każdym momencie ciąży jest korzystne dla dziecka. Jeżeli będącej w ciąży kobiecie przydarzą się incydenty związane ze spożywaniem alkoholu, to i tak przestając go używać sprawi, że będzie on miał mniej szkodliwy wpływ, niż gdyby kontynuowała picie.
- Będąc w ciąży kobieta może usłyszeć wiele porad i zaleceń – że „picie czerwonego wina zwiększa liczbę czerwonych krwinek” a „picie piwa poprawia laktację”… To bardzo niebezpieczne stereotypy. Pamiętajmy – alkohol etylowy to przede wszystkim substancja chemiczna C2H5OH i jako toksyna ma niszczący wpływ na delikatne nowopowstające komórki dziecka rozwijające się w łonie matki.
- Jak wykazały badania, w Polsce Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych występuje co najmniej u 20 na 1000 dzieci w wieku 7-9 lat. To 20 razy więcej niż dzieci z Zespołem Downa. Z tą różnicą, że FASD można w 100% zapobiec. Wystarczy zachować abstynencję w czasie ciąży!
- Także w okresie karmienia piersią używki mogą wyrządzić nieodwracalne szkody w rozwoju dziecka. Udowodniono, że spożyty alkohol przedostaje się do mleka matki, a w konsekwencji trafia do krwioobiegu dziecka.
Z drobnych decyzji zbudowana jest przyszłość. 9 miesięcy ciąży bez alkoholu daje dziecku szansę na prawidłowy rozwój. Nie zapominajmy też, że ochroną powinien być objęty po prostu okres prokreacji i abstynencja powinna dotyczyć zarówno ojca, jak i matki.
Jolanta Terlikowska, Dyrektor Programowa Instytutu Nowej Kultury, profilaktyk, specjalista ds. profilaktyki FASD
Tekst powstał w ramach bezpłatnej ogólnopolskiej kampanii edukacyjnej „Ciąża bez alkoholu – profilaktyka FASD” realizowanej w 2025 r. przez Fundację Instytut Nowej Kultury, www.instytutnowejkultury.pl
